آجرنوشته ایلامی قلعه گلی لُردگان اوّلین سندمکتوب تاریخی استان «چارمال بختیاری» در موزه شهرکرد

اوّلین سندمکتوب تاریخی«چارمال بختیاری» در موزه شهرکرد , متعلّق به دوره ی « عیلام میانه » است که یادمانی سه هزارساله محسوب می گرددو یکی از نفیس ترین اشیا فرهنگی به نمایش در آمده در این موزه می باشد.
که توسط باستان شناس وپژوهش گرهمتبار بختیاری آقای«علی اصغرنوروزی بلداجی»سرپرست هیات باستان شناسی بررسی،تعیین حریم وگمانه زنی«تپّه ی باستانی«قلعه ی گلی»واقع درغرب روستای«قلعه افغان»دردشت «خانمیرزا(خونه میرزا،خونِ میرزا،خان میرزا)شهرستان لردگان»(واقع درطول جغرافیایی ۵۱ درجه و ۸ دقیقه وعرض جغرافیایی ۳۱درجه و ۲۹ دقیقه )دریک صدوپنجاه کیلومتری جنوب شرقی«شهرکرد»مرکزاستان،چهل کیلومتری شرق«لردگان»(مرکزشهرستان) وده کیلومتری شهر«آلونی»مرکزبخش«خانمیرزا درسال ۱۳۷۵ ه ش /۱۴۱۷ه ق /۱۹۹۶م به دست آمده است

کشف آجر نوشته ی بازمانده ازدوره ی«عیلام میانه»:
«این تپّه ی باستانی(۱)به عنوان تنها عارضه ی دارای ارتفاع نسبتا زیاددر میانه ی دشت«خان میرزا(خون میرزا،خونه میرزا)» اگرچه در گذشته دارای ابعاد بزرگتری بوده امّا به دلیل تاثیرات فرسایشی عوامل جوّی و انسانی نظیر احداث بخشی از سازه های مسکونی روستا به دلیل سیل گیر بودن محل،توسعه ی زمین های زیر کشت برده شده ،نصب تاسیسات رادیو و تلویزیون و منبع آب شرب روستا ،امروزه دارای ارتفاع حداکثری بیست و پنج متراز زمین های مزروعی مجاوروابعادی بالغ بردویست وشصت در یک صدو هفتاد مترمی باشد که وسعتی بالغ بر ۵/۳ هکتار را به خود اختصاص داده است .
بر اساس یافته های حاصل ازبررسی های سطحی و گمانه های تعیین حریم در پیرامون تپّه ی اصلی، این محل اوّلین بار در نیمه ی دوره ی «مس – سنگ» مسکون شده، هم چنان که به دست آمدن آثار دوره های «مس – سنگ جدید، برنز و آهن» وآثار هم زمان قابل مقایسه با سراسر دوره ی تمدّن «ایلام» در «خوزستان» و« فارس» ودرانتها دوران «اسلامی» نشان گر اهمیّت این محوطه ی باستانی – تاریخی هستند .
با این همه ودر حال حاضربرجسته ترین آثار مکشوفه ی از این تپّه متعلق به تمدّن «ایلام » سفالینه های قابل مقایسه با ظروف موسوم به «ته دکمه ای» به دست آمده از محوطه های «ایلام میانه ی خوزستان» مانند «هفت تپّه» و «چغا زنبیل»هستندکه متعلق به بخش « ایلام میانه ی» و متاثر از فرهنگ سفال کاشی های «بین النهرین(میان رودان)» بوده و تمامی این یافته ها مبیّن آن هستند که تاسیسات موجود در این محوطه دارای ریشه های کهن تری نسبت به حاکمیّت تمدّنی «ایلام میانه» می باشند، زیرا ساختار اجتماعی این منطقه ازرشته کوه « زاگرس میانی» از هزاره ی چهارم قبل از میلاد تا دوران معاصر با غلبه و گسترش کوچ گری همراه بوده و به همین واسطه طوایف کوچ گر« زاگرس میانی »همواره حکومت های پیرامونی خویش را تحت تأثیر اقدامات خود قرار داده وبه همین دلیل این گروه ها قطعاً نقش بارزی در تحولات سراسر دوره ی تمدّنی «ایلام» نیزایفا کرده اند. بر این اساس محوطه ی «قلعه گلی » هم می توانسته است به عنوان مرکزی جهت انجام مبادلات اقتصادی و هدایت گر فعّالیّت های مذهبی و سیاسی جوامع کوچ گر تحت امر حکومت مرکزی« ایلام میانه » که دارای ارتباطات ویژه ای با «کاسی ها» به خصوص در دوره ی حکم رانی «ایکه هالکی ها » بوده است،در این محدوده از سرزمین مذکور ایفای نقش کرده باشد.
این آجر نوشته به خط و زبان «ایلامی میانه» ابتدا توسط «گروه مرمّت دانشکده ی پردیس اصفهان»به سرپرستی آقای«غلام رضا کیانی قلعه سردی بختیاری »رسوب زدایی وسپس توسط دکتر« رسول بشّاش»زبان شناس«پژوهش کده ی زبان و گویش سازمان میراث فرهنگی[صنایع دستی و گردشگری]کشور» مورد مطالعه و برگردان متن قرارداده شده که ماحصل این فعّالیّت ها سرانجام منجر به شناسایی و معّرفی اوّلین سند مکتوب تاریخی استان «چ. م بختیاری.» تا کنون گردیده است.
این آجر نوشته که شاید بخشی از رازهای یک «زیگورات»(به دلیل حجم عظیم تپّه ایی که هزاره های متمادی بر آن آرمیده بوده ) به عنوان مهم ترین بنای سیاسی ـــ دینی بر جای مانده از تمّدن بزرگ«ایلامی» را در خود نهفته دارد ، سند ارزش مندی است منتهی به دیرینگی تاریخ این منطقه و تابعیّت« چار مال و بختیاری» امروزین از قواعد سیاسی و فرهنگی بخش شرقی قلمرو و تمّدن «ایلام »در روزگار ماقبل گسترش و قدرت گیری قبایل «آریایی » در سطح نجد« ایران »که در اواخر هزاره ی دوّم و در حدود سال های ۱۱۲۰_ ۱۱۱۰ پیش از میلاد«حضرت عیسی مسیح(ع) »و به عبارت دیگر سه هزار سال قبل از روزگار حاضر تهیه شده و در حال حاضر زینت افزای«موزه ی باستان شناسی شهرکرد»می باشد.
ویژگی های آجر نوشته ی بازمانده ازدوره ی«عیلام میانه»:
این آجر نوشته ی نذری که متاسفانه در قسمت ابتدایی ناخوانا ودر بخش انتهایی دچار شکستگی گردیده به طول بیست و چهار،عرض پانزده و قطر هشت سانتی متر دارای متنی در بیست و شش سطر نگاشته شده در طول هشت سانتی متر به به پیروی از رسم نویسندگان« انشان (ملیان – دشتِ بیضای استان فارس )» به خط و زبان میخی « ایلامی میانه»می باشد،که بر اساس متن موجودآن،«هوته لوتوش این شوشی ناک» از حاکمان « ایلام میانه» که به عنوان آخرین ایشان نیز شناخته می شود،در آن برای سلامتی خود و خانواده اش اقدام به بر پایی معبدی نمادین؟ که در شمار معابدی بوده که «ایلامیان» در نقاط حایز اهمیّت سیاسی ،اقتصادی ،فرهنگی و اجتماعی جهت برپایی مراسم مذهبی – سیا سی مرتبط با منطقه ی تحت پوشش تمدّنی «انشان(ملیان)» احداث می کرده اند،نموده است.
«هوته لوتوش این شوشی ناک» آخرین حاکم «ایلام میانه»فرزند«کوتیر- ناهونته»و برادر زاده و جانشین«شیل هاک این شو شی ناک»بوده است که وی بعد از ازدواج مادرش«ناهونته»با«شیل هاک این شو شی ناک»فرزندخوانده ی او نیزمحسوب گردیده و به همین واسطه پس از وی به حکومت«ایلام»دست یافته است.
تا کنون نوشته هایی از وی در نقاطی چون«انشان(دشتِ بیضای استان فارس)»و«شوش»به دست آمده است که اغلب در خواست هایی خطاب به الهه هایی چون«ایشنی کاراب»و«اوپورکوپاک»هستند.

در متن این آجر نوشته نیز وی احتمالاً گفته هایش را با نام همین الهه ها آغاز کرده است که به دلیل ناخوانا بودن ابتدای متن نام یک یا دو الهه در سطرهای اوّل و دوّم قابل قرائت نبوده وتنها در سطر سوّم است که می توان با نام الهه «پینی گیر»آشنایی یافت. در ادامه ی متن ،«هوته لوتوش این شو شی ناک» خود را با عناوین «حکومت گستر» و «شاهزاده ی ایلام و شوش»وشاهزاده ی منتخب الهه«ناپیرشا»معرفی کرده وهم چنین به پیروی از نوشته های«شیل هاک این شوشی ناک» به ذکر اسامی برادران و خواهران خود پرداخته است. آخرین نام در انتهای این آجر نوشته«تمت تورکتاش»است که البتّه با عنایت و استناد به متون مکشوفه از«شیل هاک این شو شی ناک»احتمالاً در ادامه از«لیلا ایرتاش»و«پاراولی» هفتمین و هشتمین فرزندان«شیل هاک این شو شی ناک»و«ملکه ناهونته اوتو»نیز باید نام به میان آورده شده باشد.
متن آجر نوشته ی«هوته لوتوش این شو شی ناک»متأثر از متون یادبود نذری«شیل هاک این شو شی ناک» است که در یکی از نوشته هایش تصریح کرده معبد«این شو شی ناک»را به خاطر عافیت در زندگی خود،همسر و فرزندانش با آجر پخته تعمیر کرده است،نیزوی در آجر نوشته ی دیگری که در«لیان( شبه جزیره ی بوشهر)»کشف شده توضیح داده است که برای عافیت در زندگی خود و همسرش«ناهونته اوتو»وفرزند خوانده و جانشینش«هوته لوتوش این شو شی ناک»و پنج فرزند دیگرش،به تعمیر معبد«کی ریشا»بانوی«لیان»با«آجر اری تو»اقدام نموده است،که بر این اساس او نیز احتمالا به تاسی به شیوه ی پدرخوانده ی خود،جهت عافیت در زندگی خویش و خانواده اش اقدام به احداث یا تعمیر معبد یا یادمان مذهبی در این محل کرده است ،که متأسفانه به علّت ناقص بودن متن موجود نام آن هم چنان مبهم باقی مانده است.
نکته ی قابل عنایت دراین بین آن است که براساس کشف آجر نوشته های دیگری از وی که درحفاریهای«ملیان(انشان)» ونیز از نقاطی نامعلوم دیگر به دست داده شده اند ،وی به عنوان حاکمی با روحیّات عمیق دینی در زمان حکومتش ضمن تعمیر معابد«منزت»و«شیموت»در«شوش»،اقدام به احداث معبدی به احترام«اوپورکوپاک»در شهر«شال ولیکی»،ساخت معبدی به احترام الهه«ایشنی کاراب» در شهر «کیپور»در«ایلام»،برپایی معبدی به احترام پدرش با آجرهای لعاب دار سبز ، احداث معبدی شناخته شده ونیز ساخت سه معبد مجزّاجهت تکریم سه الهه ی گم نام «ایلامی»دیگر در«انشان»اشاره می کند.
با این همه به رغم آن که بر اساس یافته های باستان شناختی می توان اذعان کرد تأسیسات «ایلام میانه ی» قدیمی تری از زمان «هوته لوتوش این شو شی ناک»در این محوطه واقع شده اندوبا آن که بر اساس شواهد کنونی می توان تأسیسات مذهبی این محل را نیز در شمار معابدی که« ایلامیان» در نقاط کلیدی مجاور ناحیه ی « انشان »احداث کرده اند قلم دادکرد امّا باید گفت اطلاعات اندک موجود از زمان حکم رانی« هوته لوتوش این شو شی ناک» از یک سو و عدم انجام کاوش باستان شناسی مستمردر محوطه نو یافته ی« قلعه گلی» لردگان از سوی دیگر، برقراری پیوند کامل و همه جانبه بین احداث ساختمانی شناخته شده از سوی این حاکم «ایلامی» و آثار مدفون در دل محوطه ی مذکور را در حال حاضر دشوار می نمایاندو به همین خاطر ارایه ی ترتیب گاهنگاری آثار این محل، منوط به انجام لایه نگاری های مفّصل تر و کاوش های باستان شناسی تکمیلی خواهد بود.
متن بازخوانی شده ی این آجرنوشته :
«ای خدا…؟
….زن
خدای پینی گیر
…من هستم هوته لوتوش
اینشوشیناک
زمام [دار] بزرگ
و رهبر هاتمتی
وشوش
؟سخاوت مند
شاهزاده ی منتخب
خدای نپیرشا
برای سلامتی ام
برای سلامتی بانویش
نیکاراباد
برای سلامتی بانو اوروک
الهالاهو
برای سلامتی شیل هی نا
هام رولاگمار
برای سلامتی کوتیر
هوبان برای سلامتی
بانو اتو هی هی
پینی گیر برای
سلامتی آقا (تمت)
ترکتاش
…
…سلامتی…
…
…»»».(۲)
پی نوشت ها:
(۱)مطالب این قسمت به بعد نگاشته شده توسط آقای علی اصغر نوروزی بلداجی باستان شناس وپژوهش گرمعاصر هستند که با تلخیص و ویرایش توسط نگارنده ی این سطور آماده سازی گردیده اند.نگ به:نوروزی بلداجی،علی اصغر،محوطه ی نویافته ی ایلامی فراتر از مرزهای شناخته شده ی ایلام،فصل نامه ی پژوهشگاه میراث فرهنگی ،صنایع دستی وگردشگری،صص۸۲ – ۷۵، ش ۳،تابستان ۱۳۸۲ه ش.
(۲)نیزنگ به:آخوندی،اردشیروزمانی پور،بابک،سیمای میراث فرهنگی و صنایع دستی و گردشگری چارمال بختیاری،ص۱۳۲،شهرکرد ،پایگاه میراث فرهنگی قلاع تاریخی استان چار مال بختیاری،۱۳۸۵ه ش.۷۷
گردآوری وتنظیم:
«بابک زمانی پور»
«شهرکرد»،اردیبهشت ماه ۱۳۹۲ه ش