اصطلاح تاجیک (فارس/فارس زبان)در زبان لری

نورعلی مرادی بئوار الیما

بدون اتیمولوژی(ریشه شناسی زبانی )هیچ علمی , چه جامعه شناسی چه مردم نگاری چه تاریخ نگاری, ناممکن است !

تاجیک ,نام تاریخی هزارساله قومیت فارس در ایران است که تا همین چند دهه پیش (هفتاد , هشتاد سال )رایج بود اما کم کم در دوره معاصر این اصطلاح به عمد (به جهت بارمنفی )متروک و اصطلاح فارس(که پیش از آن فقط برای نامیدن جغرافیای اقلیم فارس به کار می برفت )کم و بیش رایج شده است.
نام تاجیک , همچنین نام تاریخی است که لرها برای خطاب کردن غیر لرها و مشخصا فارس ها و فارس زبان ها تا همین اواخر( لرهای فیلی در لرستان شمالی ) و حتی هم اکنون( لرهای جنوبی در استان کهگلویه و بویراحمد , فارس و و بوشهر و همچنین بختیاری )به کار می برده و میبرند .

درمتون زمان قاجاریه مربوط به استان های لرنشین کهگیلویه و فارس مخصوصا مثلا فارسنامه ناصری, در اشاره به مردم منطقه , به دفعات به ” لر و تاجیک و ترک ” اشاره شده است .

در اشعار شاعرانی لرتبآری چون ملا زلفعلی کرونی بختیاری یا میرزا ماذون کهگیلویه ایی , کاربرد این اصطلاح فراوان است .

چه کرد و چه لر چه ترک و تاجیک
شل و کور و کچل بینا و تاریک
*ملا زلفعلی کرونی بختیاری

بیر مدت دیر دوکوهگ ده قالموشام
زرد و ضعیف “تاجیک” صفت اولموشام
میرزا مأذون کهگیلویه ای(قشقایی )

مدت زمانی است که در “دوکوهک “یکجانشین شده ام
مثل یکجانشین های تاجیک(فارس ها )زرد و ضعیف , شده ام

نکته مهم و جالب نیز همین هست که در جنوبی ترین منطقه لرستانات در کهگلویه و ممسنی در استان فارس و بوشهرتا شمالی ترین مناطق لرستانات در شهر خرم آباد در لرستان فیلی , این اصطلاح مشترک برای غیرلر و مطلقا فارس و فارس زبان , از سوی همگی لرها کاربرده داشته و دارد و این حایزاهمیت است .
قشقایی ها(که اتحادیه ایلی از ایلات مختلف با منشا قومی متفاوت, ازجمله طوایف لر هستند )و از از لحاظ فرهنگی, به شدت تحت تاثیر فرهنگ لری هستند این اصطلاح را همچون سایر عناصر فرهنگی لری چون لباس و موسیقی و رقص لری , از لرها اخذ کرده , برای نامیدن فارس ها به کار میبرند .و به جز قشقایی ها , دیگر ترک زبان های ایرانی, این اصطلاح را بکارنبرده بلکه برای نامیدن فارس از اصطلاحات تات (در آذربایجان ) یا قزلباش (ترکمن ها ) استفاده می برند .

علاوه بر این , تاجیک , مفهوم ثانوی (دومی ) ومعنایی مجازی , نیز در زبان لری هم در لری شمالی هم لری جنوبیدارد که حائز اهمیت هست
*در لری شمالی یا لری فیلی تاجیک به جز نام قومیت فارس و غیر لر , مجازا به معنای “آدم نازک نارنجی , سوسول ,کسی که رفتار مردانه ندارد , محکم و مردانه نیست , جنگاوری نمی داند ” هست .
*درلری جنوبی نیز, تاجیک یا تژیک به جز اینکه به معنی غیر لر و مشخصا فارس هست, همچنین مجازا به معنی “نازک و ترد و شکننده” به عنوان مثال : شاخه ها و نهال های نازک و شکننده و غیر مقاوم , هم معنی میدهد .
علت آنکه تاجیک مجازا مفهوم ثانوی ” نازک نارنکی ” ترد و شکننده ” کسی که رفتار مردانه ندارد و جنگاوری ندارد , مقاوم نیست ” این هست که خاستگاه ملیت فارس , با شهری گری و روستا نشینی گره خورده و این طبقه بالتبع کردار و رفتارو گفتاری نرم و سست داشته ونه اهل رزم که همیشه اهل بزم بوده اند و اساسا جنگاوری ودیگر هنرها ی مردانه را ندانسته و نداشته اند. بدانگونه که در طول تقریبا یک هزارسال,حداقل پس از اسلام , مردم شهری و روستایی ایران , “از دادن عسگر و سرباز” , معاف بوده اند!یعنی کسی از آنها انتظار این توانمندی را نداشته است .آنچنانکه ضرب المثلی داشتیم که می گفت : از فارس , مرد برنخاس (ت ), جز لوطی و رقاص!


البته این نرمی و زنانه بودن رفتار و گفتار و رقص و وجنات مردم شهری مختص به مردم فارس (قبلا تاجیک ) نبوده آنچنانکه در عهد تمدن سومر قدیم , به زبان ادبی که زبان شهری بود اصطلاحا ” زبان زنان” می گفتند .

حتی اصطلاح تاتی تاتی کردن بچه ها , را نیز زبان پژوهان با لفظ تات (نام دیگر تاجیک , فارس , شهری ) بی ارتباط نمی دانند .که به مفهوم استوار و محکم راه نرفتن است ,

همچنانکه قبلا نوشتم بررسی اینکه تاجیک اساسا به چه معناست و ریشه و تاریخچه این لغت چیست را قبلا در مطالب پراکنده توضیح داده ام ودر مطلبی جداگانه مفصلتر توضیح خواهم داد .

تاجیک , هرچند همگانی ترین نام از سوی لرها ,برای خطاب غیرلرزبان ها, مشخصا فارس ها , بوده است . با اینحال بوده اند اصطلاحاتی که یا منطقه ایی کاربرد داشته یا مفهوم و معنایی دیگر داشته و مجازا به مفهوم غیر لر استفاده شده . همچون اصطلاح زیبا و پر مفهوم و عمیق ” دگری/دیری /دئری” که تلفظ لری واژه “دیگری ” است به معنی مطلقا غیرلر.بیگانه , غریبه .فارغ از اینکه به هرزبان و نژادی (فارس , ترک , عرب ,) تعلق داشته باشد .
مثلامن شنیده ام وقتی می گویند :دگری /دیری , گپ مزن ! یعنی اینکه لری صحبت کن ! فارسی یا عربی یا انگلیسی صحبت نکن !
اصطلاح “دئری” را نیز که صورت دیگری و مخفف “دیری” است را آقای ظهراب مددی در کتاب خود واژگان لری بختیاری به معنای “غریبه ” ثبت کرده اند .
در لری بختیاری و هم لری مینجایی ضرب المثلی رایج هست بدین مضمون :

دوور(دختر )زا , جیر(جگر)زا
کر(پسر )زا ,دیر(دیگر )زا
یعنی فرزنددختر(نوه دختری) عزیز و خودی است و فرزند پسر(نوه پسری ) , غریبه و بیگانه است

جالب اینکه اصطلاح “دگری /دیری ” دقیقا و درست معادل اصطلاح “غیر ” در مباحث جامعه شناسی است که به مبحث هویت ” خودی و غیر ” می پردازد و اینکه همیشه یک جامعه در تقابل با یک غیر یک جامعه دیگری هست که به شناخت خود واقف شده و هویت خویش در دربرابر این غیر تعریف می کند .


اصطلاح دیگر “روستایی ” است که در حقیقت به معنی لری که ایلیاتی و کوچرو نیست بلکه شهرنشین یا ده نشین(یکجانشین )هست و اندک اندک تغییر معنایی داده, مجازابه مفهوم فارس به غلط به کاررفته است که در مطلب بعدی مفصل به آن می پردازم

اصطلاح تاجیک (فارس/فارس زبان)در زبان لری

2 thoughts on “اصطلاح تاجیک (فارس/فارس زبان)در زبان لری

  1. تاجیک لفظی که از نظر تاریخی برای افرادی که نژادشون معلوم نیست به کار میره واصلا معنا فارس نداره برای خودت قوم سازی نکن و خود پارس ها مثل ساسانیا از تاجیک برای دشمنانشون استفاده میکردن و در کتاب هایشون تاجیک معنا دشمن میده تا همین دوران قاجار به خود لر ها فرس قدیم میگفتن منابع متعدد هم هست مثل ظن السلطان که کلمه میگه لر ها از نسل ساسانیان اند بعد برای چیزی که تو بهش میگی فارس از لفظ تاجیک استفاده میکنه حالا می خواید اصالت یک قوم برزدید نشاندهنده بی اصالتیتونه اصل پارس همون ساسانیه که به دشمنش میگه تاجیک نه شما که تو کار جعل تاریخید

  2. با سلام و ممنون از روشنگری های خوب و راستین شما من خیلی سال پیش از پیرزن و پیرمردهای بختیاری روستایی و عشایردر ایذه همین لفظ تاجیک را می‌شنیدم مثلاً اگر کسی رفتارهای خارج از عرف و مسلک بختیاری انجام میداد میگفتند مگر تاجیکی !! البته در قشر شهرنشین و بچه های امروزی این لفظ کمتر شنیده میشد و میشه یااصلا شنیده نمیشه که معلومه از زمان پهلوی در اثر تلویزیون و احیا کردن لفظ پارس و فارس این واژه ها به جای تاجیک نشسته اند یه شعر قدیمی هم از آقای مرحوم دانشور کیانی قلعه سردی از اهالی دهدز ایذه هستش که میگه بختیاری هدم و بیشه پر شیرونم ایکنم جون به فدای وطنم ایرونم ترک و تاجیک و لرو کرد عرب گگویلمن همه این خلقنه پاره تنم ایدونم که چند سال پیش توسط آقای کوهیار بختیاری خواننده هم خوانده شد و بارها در تلویزیون پخش شد یه شعر هم علیشیر نوایی در ادبیات فارسی داره و میگه اگرچه او ترک بودو من تاجیک ولی داشتیم خویشی نزدیک احتمال اینکه در زمان ساسانیان لفظ تاجیک و لر نبوده و نامها یا نام دیگر به جای این‌ها وجود داشته خیلی زیاد هستش من هم مثل شما علاقه مند و دغدغه مندم و خیلی ساله که دنبال میکنم همین باعث شد رشته درسی ام را تو این زمینه دنبال کنم با تشکر و اینکه یه سوال داشتم ایا شما این فرضیه که میگن آریایی ها(یعنی پارسیها و مادی ها) با عیلامیان و کاسیان ترکیب شدند را قبول دارید یا میگید عیلامی ها و کاسیان در همین مناطق خودشون ماندند وو بدون تغییر نسلشان در مناطق لرنشین ادامه دارد ؟؟؟ لطفاجواب

پاسخی بگذارید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

Scroll to top