نورعلی مرادی بئوار الیما
در دستورزبان سنتی زبان دری (فارسی ) مقوله ایی هست تحت نام ( اتباع و مهملات).اتباع (etba) به معنی آوردن دو لغت به دنبال هم است، به گونه ای که دومی تأکید لفظ اول باشد، مانند: آس و پاس، تب و تاب , کس و کار ..
مهمل خواندن آنها , از آن جهت هست که نحویون و زبان دانان سنتی زبان دری , تصور داشتند که لغت دوم مهمل و بی معنی است و صرفا برای تاکید لفظ اولی می اید .در حالیکه چنین نیست. حداقل در زبان لری چنین نیست و لفظ و لغت دوم نیز معنایی مترادف لفظ اول داشته که در همگان آشکار نیست .
مثلا “کار” درست معنی کس (خویشآوند ) میدهد مثلا در لری در اشاره به کسی که معرف من و شما بوده و شناس و آشنا هست می گویند: علی . کدام علی ؟ جواب داده می شود : هم علی “کار “خومون(همان علی آشنای خودمان یا :هم پیا “کار” خومون !(همان مرد/آدم آشنای خودمان ).
یا اصطلاح:” تند توری” کردن درلری بختیاری به معنی غضب و قهر
تندی یعنی عصبانیت و توری ازفعل فراموش شده : تورستن یا تورآبیدن (قهرکردن)ولی در لری لکی هنوز به معنی قهر کردن کاربرد دارد : توریا توریا، کوره عه سر چه توریا(قهر کرد قهر کرد، پسره برا چی قهر کرد)
از جمله این لغات و اصطلاحات اتباع در لری مثلا : “سردو سول” هست.
“سول” درست مفهوم سردی را افاده می کند .گردنه ها و مناطقی که سولقان یا سیلگون (در بختیاری ) نامیده شده , عمدتا برفگیر و بسیار سرد هست . در لری ممسنی مثلا” او سول “می گویند یعنی آب سرد ,در لری بختیاری علاوه بر سول , صورت دیگر این واژه یعنی” کول” به معنی سرد و مجازا به مفهوم خشک, و غیر نرم کاربرد دارد : نون کوله (نان سرد و خشک , نان بیات ) گره کول (گره خشک و سفت و محکم ) .تبدیل س (c-s) به ک (k)در دیگر زبان های هندواروپایی مصداق رایج هست .کآلت (kalt)درآلمانی و کالد در انگلیسی (cold)
از دیگر اصطلاحات اتباع در لری , “تروتول ” هست .- تر به معنی ,تازه نورس , جوانه , نهال و ..است. تول و صورت دیگرش” تیل” نیز همین معانی را دارد به علاوه مفاهیمی چون طفل , جوجه ..-
آنچنانکه در لری به طفل تازه متولد شده می گویند بچه تئره (ت کشیده ) یعنی طفل ترد و شکننده و نورس هست .
– در لری مینجایی هردو لغت را با هم بکاربرده و ” تیل تر” می گویند ,(خانم پارمیدا نظری سقایی , ترانه ایی لری به همین نام دارند )
-تیل در لری بیشتر به معنی جوجه پرندگان است و البته شیر و خرس و ..ایضا
-توله , یکی از گیاه ها و سبزی های خوراکی پرطرفدار در مناطق گرمسیری لرستانات (خوزستان , بوشهر )هست .ریشه این کلمه نیز به تول برمیگردد ..ساختار لغوی توله در لری دقیقا همانند ساختار لغوی تره در فارسی است و هردو مفهوم نورسی , و تازگی و نهال گونگی هردوی این گیاه را در این دو زبان بیان می کنند .
– تولک و تولکی ؛ که در زبان لری به معنی نهال و نشای برنج هست , از همین ریشه هست . که باز دلالت بر تازگی , نونهالی و جوانگی می کند .
– از واژگان بسیار زیبای قدیمی که باز از بن ریشه این لغت لری , سرچشمه گرفته ,نام دخترانه و اصطلاح زیبای لری بختیاری “ترال “به مفهوم نونهال ,نوجوان و مجازا به معنی زیبا و مسحور کننده هست که در قدیم رایج بود و عشاق به دختران موردعلاق شان خطاب می کردند .که از کلمه تر ± آل که از پسوند های صفت ساز درلری تشکیل شد (به کتاب دستورزبان لری بختیاری من مراجعه کنید ).
-ودر آخر جزه دوم نام شهر شوشتر ,یعنی”تر ” نیز از همین ریشه هست .در شرح بنیاد شهر شوشتر آورده اند که پس از ویرانی شهر شوش , اهالی شوش , شهری “تازه” و “نو ” در نزدیکی آن بنانهادند و آن را , شوشتر یعنی ” شوش تازه , نو , جوان ” خواندند .
*در برخی مناطق لر نشین استان فارس, مثلا ممسنی , تولک وتولکی به صورت کالک و کالکی تلفظ میشود .