نورعلی مرادی بئوار الیما
اگر ناحیه لرستانات( منطقه لر بزرگ و کوچک ) را که میراثدار سرزمین عیلام”هالتمتی” در جنوب غربی فلات ایران , مثلثی فرضی تصور کنیم که راس آن استان ایلام و ناحیه فیلی عراق در نزدیکی شهر بغداد و و قاعده آن خط فصل بین شهر بروجرد و سواحل خلیج و جزیره خارگ باشد , همه گنبدهای مضرس زیگوراتی شکل در این محدوده قرار دارد .
محققانی چند در دو پژوهش جداگانه:
۱- جستارهایی در علل پیدایش و تیپولوژی گنبدهای رٌک در ایران
نویسندگان: ابوذر هادی
مریم قرایی
۲- (بازشناخت چگونگی شکل گیری گنبد اورچین (با تاکید بر ساختار هندسی و معماری)نویسندگان: سعیدیان امین, قلی مجتبی, زمانی احسان, انصاری مجتبی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد ماهشهر، گروه معماری و مجتمع جهاد دانشگاهی اهواز )
به شناسایی ریشه های ایلامی این سبک معماری در محدوده ایی که روزگاری قلمرو مدنیت مردمان فرهنگ عیلامی بوده پرداختند و تاثیر پذیری عمیق این نوع گنبد پلکانی از نوه معماری زیگورات عیلامی را تایید کرده اند و همچنین به تجلی مادی و معنوی این مشخصه فرهنگ عیلامی در معماری مناطق لرنشین و بویژه در نقش پلکانی لباس قومی لرهای بختیاری و لرهای فیلی اشاره کرده اند .
بومیان نخستین قسمت غرب شمال غرب و جنوب غرب سرزمین خوزستان را , لرها تشکیل می دهند که بازماندگان الیمایی ها ( به پارسی هوز- خوز ) تشکیل میدهند که تبار ایلامی داشته اند که از هزاران سال پیش در سرزمین یا کشورایلام میزیستند. و همانطورکه در منابع تاریخی اشاره شده است سرزمین ایلام از مرز عراق تا حدود استخرفارس( که هم اکنون خرابههای آن در نزدیکی تخت جمشید باقی است ادامه داشته است. از طرف دیگرحدود آن به سواحل خلیج امروزی فارس و بوشهر منتهی میشده است. بدینسان، ایلام تمام مناطق لرنشین، از جمله استانهای لرستان، ایلام فعلی، چارمال بختیاری و کهگیلویهو بویراحمد و قسمت غربی استان فارس و بخش اعظم استان بوشهر را شامل میشده است. علوه برسرزمینهای یاد شده، سراسر استان خوزستان تا حدود شوشتر و دزفول و زیگورات ایلامی چغا زنبیل ( به جز مناطق شرقی عرب نشین امروزی ) نیز جزو این سرزمین بشمار میآمده است.
از همین رو نژاد بومیان نخستین سرزمین لرستانات( لر کوچک و لر بزرگ )را باید به این قوم منتسب دانست اگرچه این قوم به علل مختلفاز جمله نبرد آشور و بابل ضعیف شدند و سرانجام همه بتدریج مقهور قبایل مهاجر آریایی گردیدند. با این حالب به یقین می توان گفت که بازماندگان ایلامی ,یعنی الیمایی ها( هوز ها -خوز ها ) مدتها استقالل نسبی خود ,حتی پس از نفوذ و پیشروی و ورود قبایل آریایی , تا اواخر دوره ساسانی و ورود اسلام حفظ کردند . چرا که در تمامی مناطق لرنشین اغلب آثار و ابنیه متعلق به مردمان عیلامی و الیمایی است و بندرت اثری تاریخی متعلق به پارس ها و آریایی ها می توان در این مناطق یافت .
گنبد اورچین یا پلکانی یا مضرس از نوه گنبد رک محسوب می شود که فقط در مناطق گرمسیری لرنشین و به ندرت مناطق سردسیری رایج بوده است . اگر ناحیه لرستانات را که میراثدار سرزمین عیلام در جنوب غربی فلات ایران , مثلثی فرضی تصور کنیم که راس آن استان ایلام و ناحیه لرستان فیلی عراق در نزدیکی شهر بغداد و و قاعده آن خط فصل بین شهر بروجرد و سواحل خلیج و جزیره خارگ باشد , همه گنبدهای مضرس زیگوراتی شکل در این محدوده قرار دارد . در خارج از این محدوده فقط در شهر بغداد یک مورد از این نوع گنبد مشاهده شده است .
گنبدهای مضرس را سفرنامه نویسان فرنگی بسیار دیده اند و آنها را در زبان انگلیسی (گنبد آناناس) Pineapple Domes و در زبان فرانسه Domes Aveoles می نامند. از لحاظ شکل بیرونی گنبد می توان گفت گنبد اورچین، شبیه گنبد رک مخروطی است به گونه ای که روی پلکانی دوردار می باشد. از این نوع گنبد فقط جهت مقابر و ارامگاه ها استفاده می شده است(اقتداری، ۱۳۷۵: ۸۵۶)
در اساطیر عیلامی از یک جهان افلاک یاد شده است که جهان را به صورت یک زیگورات هفت مرتبه نشان می دهد؛ در حقیقت این همان سبک معماری زیگورات ها در فرهنگ عیلامی و سپس بین النهرین به اقتباس از عیلام است که در جهان واقعیت به صورت قبور و مزارات اسلامی هم اکنون نمود حقیقی یافته است .
از بناهای بی شمار با گنبد زیگوراتی در لرستانات( منطقه لر بزرگ و کوچک ) می توان به برخی اشاره کرد .
در منطقه گرمسیری بختیاری در شرق خوزستان همه بناهای تاریخی دارای گنبد زیگوراتی و پلکانی است و مرتفع ترین آنها بنای پلکانی در منطقه بختیاری در لالی مسجدسلیمان , بنای ” شاه مال باوادی” است که به جهت ارتفاع زیاد در بین لرهای بختیاری به شاه گردن بلند مشهور است .
بنای امامزاده شابولقاسم با گنبدی زیگوراتی .روستای شاه آباد دزفول 
بنای باوازه( بابا زاهد ) در بختیاری 
بو روزمون ( بابا روزبهان ) در سرزمین بختیاری 
در منطقه گرمسیری بختیاری در شرق خوزستان همه بناهای تاریخی دارای گنبد زیگوراتی و پلکانی است و مرتفع ترین آنها بنای پلکانی در منطقه بختیاری در لالی مسجدسلیمان , بنای ” شاه مال باوادی” است که به جهت ارتفاع زیاد در بین لرهای بختیاری به شاه گردن 
گرمسیر بختیاری . خوزستان .شمال مسجدسلیمان
بنای زیگوراتی سید حسن آرپناه
گرمسیر بختیاری . خوزستان .شمال مسجدسلیمان
بنای زیگوراتی سید حسن آرپناه
در منطقه گرمسیری بختیاری در شرق خوزستان همه بناهای تاریخی دارای گنبد زیگوراتی و پلکانی است و مرتفع ترین آنها بنای پلکانی در منطقه بختیاری در لالی مسجدسلیمان , بنای ” شاه مال باوادی” است که به جهت ارتفاع زیاد در بین لرهای بختیاری به شاه گردن بلند مشهور است .
در پشتکوه لرستان یعنی استانی فعلی ایلام در شهر آبدانان بنای سید صلاحالدین محمد گنبد زیگوراتی دارد ,
در بروجرد در استان لرستان بنای امامزاده جعفر , گنبد زیگوراتی دارد
در شوشتر امامزاده عبداله و در دزفول شاه بولقاسم گنبد زیگوراتی دارد
در منطقه لرنشین شولستان فارس در منطقه ممسنی که بزرگترین سنگ نگاره دوره میانی عیلام در آنجاست , بناهای شیرمرد کوهبر در ناحیه عالیوند و بابا منیر , گنبد زیگوراتی دارند
در منطقه لرنشین شولستان فارس در منطقه ممسنی که بزرگترین سنگ نگاره دوره میانی عیلام در آنجاست , بنا ی شیرمرد کوهبر در ناحیه عالیوند گنبد زیگوراتی دارد ,
,
در بوشهر , در منطقه لر نشین لیراوی در شهر گناوه امامزاده سلیمان بن علی و همچنین در منطقه دشتی امامزاده زین العابدین گنبد زیگوراتی دارند
در بوشهر , در منطقه لر نشین لیراوی در شهر گناوه امامزاده سلیمان بن علی گنبد زیگوراتی دارند 
در بوشهر , در منطقه دشتی امامزاده زین العابدین گنبد زیگوراتی دارند
——————————————————–
منابع :
– جستارهایی در علل پیدایش و تیپولوژی گنبدهای رٌک در ایران
نویسندگان: ابوذر هادی
مریم قرایی
۲- (بازشناخت چگونگی شکل گیری گنبد اورچین (با تاکید بر ساختار هندسی و معماری)نویسندگان: سعیدیان امین*, قلی مجتبی, زمانی احسان, انصاری مجتبی* دانشگاه آزاد اسلامی، واحد ماهشهر، گروه معماری و مجتمع جهاد دانشگاهی اهواز )